Uitbreiding slachtofferrechten, gewenst of niet?

In oktober 2020 heeft de Tweede Kamer de Wet Uitbreiding Slachtofferrechten aangenomen. Het doel van deze wet is het versterken van de positie van slachtoffers in het strafproces. Wat is nieuw?

1. Spreekrecht stieffamilie
   De stieffamilie van het slachtoffer krijgt voortaan ook spreekrecht;
2. Vervroegd voorschot schadevergoeding
   De overheid kan al in een vroeg stadium een voorschot van een opgelegde schadevergoeding aan het slachtoffer betalen;
3. Spreekrecht bij tbs-verlenging
   Slachtoffers krijgen spreekrecht bij tbs-verlengingszittingen en mogen zich dan uitlaten over de voorwaarden bij eventuele beëindiging van de tbs;
4. Verplichte aanwezigheid bij ernstige misdrijven
   Verdachten van ernstige misdrijven zijn verplicht om aanwezig te zijn bij de inhoudelijke behandeling van hun strafzaak en bij de uitspraak.

Vooral de laatste twee uitbreidingen hebben veel kritiek opgeleverd, met name van strafrechtadvocaten. Hieronder ga ik op deze twee punten in.

Punt 3: Spreekrecht bij tbs-zittingen

Eerst uitleg over tbs. Tbs betekent terbeschikkingstelling. Bij ernstige delicten kan de rechter aan een verdachte met persoonlijkheidsproblematiek, die daardoor (deels) ontoerekeningsvatbaar is, tbs opleggen. Er zijn twee soorten tbs:

1. tbs met bevel tot verpleging
2. tbs met voorwaarden.

► 1. Tbs met bevel tot verpleging
Bij tbs met bevel tot verpleging wordt de dader opgenomen in een tbs-kliniek en krijg de dader psychische behandeling.

► 2. Tbs met voorwaarden
Bij tbs met voorwaarden moet de dader zich aan voorwaarden houden. Doet hij dat niet, dan wordt de tbs alsnog omgezet naar tbs met bevel tot verpleging en moet hij naar een tbs kliniek.

Tbs duurt gemiddeld zeven tot acht jaar. Bij tbs vindt iedere twee jaar een verlengingszitting plaats. Daarbij wordt er gesproken over de voortzetting of beëindiging van de tbs.

Gewenst?

Slachtoffers krijgen met de nieuwe wet de mogelijkheid om op deze verlengingszittingen hun zegje te doen.
Maar is dit wel gewenst? De rechter heeft als taak om op deze zitting te beoordelen of de tbs-gestelde terug kan keren in de maatschappij of niet. Hiervoor moet hij de beschikking krijgen over rapportages van deskundigen om te kunnen bepalen of er sprake is van recidivegevaar (herhalingsgevaar) dat in de weg staat aan terugkeer in de maatschappij.

Verschil strafzaak en velengingszitting

Bij spreekrecht van slachtoffers gaat het vaak om een emotionele bijdrage van het slachtoffer of de familie. Een zittingsrechter kan daar in een strafzaak iets mee. Hij kan dat laten meewegen in zijn oordeel over het strafbare feit en de gevolgen daarvan voor het slachtoffer of de familie. Een verlengingsrechter heeft die mogelijkheid niet. Hij moet enkel een psychisch ziek mens beoordelen en beoordelen of deze persoon geschikt is om terug te keren in de maatschappij. De fase van vergelding en bestraffing heeft al plaatsgevonden in de strafzaak. Daarvoor is geen plaats bij de verlengingszitting.

Is het dan gewenst om slachtoffers spreekrecht te geven op dit soort zittingen, als de rechter er weinig mee kan? Is er dan geen sprake van een wassen neus en worden er te hoge verwachtingen gecreëerd bij het slachtoffer, dat denkt met het spreekrecht invloed te kunnen uitoefenen op de beslissing van de verlengingsrechter? Ik denk van wel en dat lijkt mij toch geen gewenst gevolg van deze mogelijkheid.

Kritiek op spreekrecht van slachtoffers

Er is ook kritiek op het spreekrecht van slachtoffers an sich. Er wordt onder andere gesteld dat dit in strijd is met het onschuldpresumptie van de verdachte. Je bent onschuldig, totdat het tegendeel is bewezen. Bij het spreekrecht kan het zijn dat een verdachte vermanend wordt toegesproken door een slachtoffer, terwijl nog niet is vastgesteld dat hij schuldig is.

Slachtoffers houden zich aan hun rol

Ik ben van mening dat het spreekrecht niet in strijd is met het onschuldpresumptie. Een slachtoffer is een wezenlijk onderdeel van een strafzaak. Hij/zij is degene die gedupeerd is door de strafzaak en die (meestal) letsel heeft opgelopen. Ik vind het dan niet meer dan logisch dat hij/zij het recht heeft om zijn/haar kant van het verhaal te doen op een zitting.

Spreekrecht alleen effect op hoogte straf

Mijn ervaring (en ik doe dit werk al 18 jaar) is dat de meeste slachtoffers zich houden bij hun eigen gevoelens en hoe zij tegen de zaak aankijken. Een enkele keer volgt er een vermanende opmerking richting de verdachte. Is dat erg? Ik vind van niet. Doet dat afbreuk aan de onschuldpresumptie? Nee, want de rechter beoordeelt iedere zaak zorgvuldig. De spreekrechtverklaring mag bovendien niet als bewijs gebruikt worden bij een veroordeling. Het mag hooguit een rol spelen bij de hoogte van de strafoplegging.

Punt 4: Aanwezigheidsplicht verdachte

De heer Dekker, Minister voor Rechtsbescherming, is van mening dat met een aanwezigheidsverplichting voor de verdachte op zitting het slachtoffer serieuzer wordt genomen. Daarnaast ziet de verdachte zo wat hij/zij teweeg heeft gebracht en krijgt hij/zij meer informatie krijgt over zijn/haar eigen inhoudelijke strafproces.

Aanwezigheidsplicht bestond al…

Over de deze aanwezigheidsplicht van de verdachte heb ik, net als vele andere juristen, mijn twijfels. De rechter kon vóór deze nieuwe wet Uitbreiding Slachtofferrechten namelijk ook al bepalen dat een verdachte verplicht aanwezig moest zijn tijdens zijn zitting. Waarom moet de aanwezigheidsplicht nu in de wet worden vastgelegd, als de rechter dit al kon bepalen? Rechters kunnen nu geen maatwerk meer leveren.

Vertrouw dat rechter maatwerk levert

Sommige slachtoffers worden liever niet geconfronteerd met een verdachte op zitting. Deze verdachte zal niet erg meewerkend zijn en zal bijvoorbeeld zwijgen op de zitting. Een verdachte die gedwongen wordt aanwezig te zijn, maar dat niet wil, kan zich misdragen in de zittingszaal. De rechter zal hem dan moeten verwijderen uit de zaal. Niemand is daarmee gediend, de rechtbank niet, het parketvervoer dat de verdachte ophaalt en brengt niet en de slachtoffers of diens nabestaanden al helemaal niet. Ik denk dat deze verplichting averechts gaat werken. Vertrouw de rechter liever bij het leveren van maatwerk.

We zullen zien hoe de wet gaat uitpakken in de praktijk.